Φιλοξενίας διλήμματα

 

«Οἱ μοναχοί ὑπάρχουν ὂχι ἐπειδή ἒχουν μιάν ἂλλη ἀνώτερη ἠθική, ἀλλά γιά νά μᾶς θυμίζουν, σέ ὃλο τό σῶμα τῆς Ἐκκλησίας, τό κοινό εὐαγγγελικό χρέος: τό χρέος κάθε μέλους  τῆς Ἐκκλησίας, τό ὁποῖο ἀπορρέει ἀπό τήν βάπτισή του. Οἱ τρόποι διαφέρουν, τό  χριστιανικό ἰδεῶδες εἶναι ἓνα.  Δέν ὑπάρχουν δύο ἰδεώδη, ἓνα γιά ὃσους ἐπέλεξαν δῆθεν τήν τελειότητα καί ἓνα γιά  ὃσους ἐπέλεξαν τήν  ἐλλειμματικότητα». (π. Γεώργιος Φλωρόφσκυ).

  Ἀπό τίς ποικίλες ἀφηγήσεις τοῦ Γεροντικοῦ θεωρῶ τήν κατάδειξη τοῦ κοινοῦ γιά ὃλα τά μέλη τῆς Ἐκκλησίας εὐαγγελικοῦ ἰδεώδους ὡς  ἰδιαίτερα σημαντική παράμετρο.

  Δύο μοναχοί βρέθηκαν στό σπίτι ἑνός ζευγαριοῦ, τοῦ Εὐχάριστου καί τῆς Μαρίας. Μετά ἀπό συζήτηση οἱ μοναχοί ἒμαθαν ὃτι τό ζευγάρι διαιροῦσε τόν κόπο τους στά τρία. Τό ἓνα τρίτο  τό διέθεταν γιά τούς φτωχούς, τό  ἓνα τρίτο γιά τήν φιλοξενία, καί τό ἓνα τρίτο γιά τήν δική τους ἐπιβίωση.  Κορυφαία τους ἀρετή ἦταν ἡ ἒγνοια γιά τούς συνανθρώπους. 

  Ἡ φιλοξενία εἶναι κεντρικό ζήτημα στήν χριστιανική παράδοση. Κεντρικό  γιατί ἀποτελεῖ τήν ἀκραιφνέστερη μορφή τῆς σχέσης τοῦ «Ἐγώ» μέ τόν «Ἂλλο». Ἀφορᾶ τήν σχέση μέ τόν ἂγνωστο μέ τόν κυριολεκτικά ξένο. Γιά νά δώσεις φαγητό σέ πεινασμένο, νερό σέ διψασμένο, ροῦχα σέ γυμνό, κλπ πηγαίνεις στόν χῶρο του ἂλλου.  Στήν φιλοξενία  ὃμως δέχεσαι τόν ἂλλο  στόν δικό σου ζωτικό χῶρο, ὁ ἂλλος μπαίνει στήν ζωή σου, ἐγκαθίσταται σπίτι σου. Καί ἐκεῖ; τί μπορεῖ νά συμβεῖ; 

  Μπορεῖ πολλά νά συμβοῦν… μπορεῖ νά έξελιχθοῦν ὑπέροχα. Μπορεῖ ὃμως ὁ οἰκοδεσπότης νά ταπεινώσει τόν φιλοξενούμενο. Μπορεῖ ὁ φιλοξενούμενος νά ἁλώσει τό σπίτι καί ὁ οἰκοδεσπότης νά γίνει  ὃμηρος τοῦ φιλοξενουμένου. ὁ host (φιλοξενῶν) νά γίνει  hostage (ὂμηρος).

  Ποιά εἶναι τά ὃρια  τῆς φιλοξενίας; Φυσικά ὂχι ξενοφοβικά.  Τό ἐρώτημα περί ὑπάρξεως ἢ περί ἀνυπαρξίας ὁρίων εἶναι μακραίωνο, ἀλλά τό ἒφεραν στό προσκήνιο  ἀπό τά  τέλη τοῦ 20^ου αἰώνα οἰ φιλόσοφοι καί φίλοι μεταξύ τους Levinas καί Derrida, οἱ ὁποῖοι ὑποστήριξαν ὃτι ἡ φιλοξενία δέν ἒχει κανένα ὃριο καί δέν ὑπόκειται σέ κανένα κανόνα.

  Γιά τόν Levinas ὁ ἂνθρωπος ἀληθεύει ὃταν, ἒτσι ἁπλά, καλωσορίζει τόν ἂλλο, δίχως ἀπολύτως τίποτα ἂλλο πέραν αὐτοῦ τοῦ καλωσορίσματος.  Ὁ Derrida ἐπιμένει ὃτι πραγματική φιλοξενία  ὑπάρχει μόνο ὃταν ὁ ξένος δέν περιορίζεται ἀπό τίποτα ἀπολύτως. Νά  δέχεσαι τόν ἀπρόσκλητο ξένο χωρίς νά τόν ρωτήσεις τίποτα. Ἓνα ἀπό τά ἐμβληματικά ὑποδείγματα ἀπόλυτης φιλοξενίας γιά τόν Derrida εἶναι ὁ Λώτ. (Jacques Derrida, Of Hospitality, σσ. 153-155)

  Ὁλόκληρο τό Γεροντικό τό διαπερνᾶ ἡ ἒνταση ἀνάμεσα σέ δύο μοναστικές ἀρετές: ἀνάμεσα στήν ἂσκηση, ὃπως αὐτή  ἀνακεφαλαιώνεται στήν νηστεία, καί στήν φροντίδα γιά τόν Ἂλλο, ὃπως αὐτή  ἀποτυπώνεται στήν φιλοξενία.  Ἡ φιλοξενία περιελάμβανε προσφορά φαγητοῦ γιά νά στηριχτεῖ ὁ ταξιδιώτης καί κοινό γεῦμα μεταξύ  οἰκοδεσπότη καί φιλοξενούμενου. Ἂρα, ἡ φιλοξενία συνεπαγόταν ἀναστολή τῆς νηστείας, ἡ ὁποία νηστεία συχνά σήμαινε ἀφαγία. Γιά ὁρισμένους ἀσκητές ἡ  οὐσία τοῦ μοναστικοῦ ἀγῶνα βρισκόταν στήν προσωπική τους κάθαρση μέσω τῆς νηστείας καί γι’ αὐτό ἒβλεπαν τήν φιλοξενία ὡς περισπασμό, ἀκόμη  καί ὡς πνευματικό κίνδυνο. Ἒτσι ὁ ἀββᾶς Ποιμήν καλοδεχόταν δεκάδες ἐπισκεπτῶν, (τό Γεροντικό σ. 8) ὃμως κάποιοι ἂλλοι μοναχοί κόμπαζαν γιά τό ἀντίθετο: θεωροῦσαν πνευματικό τους ἐπίτευγμα ὂτι δέν δεχόταν κανέναν  καί καμάρωναν γιά τό ὃτι στό κελί τους, ἐκεῖ  ὃπου κανονικά θά ἂναβε φωτιά  γιά φαγητό, φύτρωναν πλέον ἀγριόχορτα. Ὃπως μᾶς πληροφορεῖ ὁ Ἰωάννης Κασσιανός, ἡ Παλαιστινιακή μοναστική παράδοση ἒδινε προτεραιότητα στήν τήρηση τῆς νηστείας ἐνῶ ἡ Αἰγυπτιακή στήν ἂσκηση τῆς φιλοξενίας (τό Γεροντικό σ. 58).

Τό Γεροντικό δέν δίνει μιά τελική ἀπάντηση σ’ αὐτή τήν διελκυστίνδα.  Φυσικά δέν εἶμαι τῆς ἂποψης ὃτι «ὃλοι ἒχουν δίκιο».  Πιστεύω πώς χρειάζεται νά ἐξετάσουμε  μήπως μιά πλευρά ἐγγίζει  περισσότερο  τό Εὐαγγέλιο, καί μήπως ἡ ἂλλη απομακρύνεται.

   Νομίζω ὃτι ἡ πιό στιβαρή θεολογική ἂποψη εἶναι αὐτή πού ταυτίζει τόν ξένο μέ τόν Χριστό, καί μάλιστα μέ τόν   incognito Χριστό. Ἡ φιλοξενία ἀπηχεῖ περισσότερο ἲσως ἀπό κάθε τί  ἂλλο τήν εὐαγγελική ἒκπληξη και τίς ἀνατροπές οἱ ὁποῖες συνοδεύουν τήν παρουσία τοῦ Χριστοῦ  ἰδίως γιά ὃσους διατείνονται ὃτι εἶναι μαθητές του. Ὁ Κασσιανός ρώτησε ἓναν ἀνώνυμο γέροντα γιατί δέν τηρεῖ τήν νηστεία ὃταν ἒχει ξένους. Ὁ γέροντας τοῦ ἀπάντησε κρυστάλλινα: Ἡ νηστεία εἶναι  χρήσιμη καί βοηθάει, ὂμως ἀνήκει στά προαιρετικά. Ἀντίθετα, ἡ ἐκπλήρωση τῆς ἀγάπης εἶναι δεσμευτικός νόμος τοῦ Θεοῦ. Ὃταν δέχομαι ξένους δέχομαι τόν ἲδιο  τόν Χριστό. Θά νηστέψω λοιπόν πάλι, ὃταν οἱ ξένοι φύγουν. Οἱ υἱοί τοῦ νυμφῶνος, κατέληξε ὁ γέροντας, δέν μποροῦν νά νηστεύουν ὃσο ὁ νυμφίος εἶναι μαζί τους. (τό Γεροντικό, σ. 58).

  Ἡ τελευταία φράση τοῦ γέροντα εἶναι παρμένη ἀπό τήν Καινή Διαθήκη, καί εἶναι ἀπάντηση  πού ἒδωσε ὁ Ἰησοῦς  ὃταν ρωτήθηκε γιατί  οἱ μαθητές  του δέν νηστεύουν. Στήν γιορτή  δέν ἒχει  θέση ἡ νηστεία, γιατί ἡ  νηστεία δηλώνει ἐκκρεμότητα, πένθος, ἀναμονή τοῦ νυμφίου. Αὐτό ἂλλωστε  εἶναι τό σκεπικό καί στήν λειτουργική παράδοση, σύμφωνα μέ τήν ὁποία ὑπάρχει νηστεία μέχρι τήν παραμονή τῆς ἐορτῆς, ἀπαγορεύεται ὃμως ἡ νηστεία  κατά τήν ἡμέρα τῆς ἑορτῆς.

  Τήν ταύτιση τοῦ ξένου μέ  τόν Θεό τήν συναντᾶμε σέ πολλούς ἀσκητές, οἱ  ὁποῖοι ἐπαναλαμβάνουν τήν ἁπλή εὐαγγελική ἀλήθεια, ὃτι δέν ὑπάρχει σωτηρία χωρίς ἀγάπη γιά τόν πλησίον.  Μιά ἂσκηση πού προσπερνᾶ τήν ταύτιση τοῦ πλησίον μέ  τόν Χριστό, κινδυνεύει νά γίνει μιά πνευματικότητα ἂσχετη μέ τό Εὐαγγέλιο.      

  Αὐτό πρέπει νά τό  λέμε  ξεκάθαρα, χωρίς  ἲσες ἀποστάσεις καί οὐδετερότητες. Κάποτε οἱ Πατέρες τῆς σκήτης ἀποφάσισαν νά κρατήσουν ὃλοι νηστεία ἐπί μιά ἐβδομάδα, οὒτε νά φᾶνε  οὒτε νά πιοῦν νερό. Ὃμως τίς μέρες τῆς νηστείας  ἐπισκέφθηκαν τόν Ἀββᾶ Μωϋσῆ τόν Αἰθίοπα ξένοι μοναχοί. Ὁ Μωϋσῆς τούς μαγείρεψε φακές. Κάποιοι ἀδελφοί ὃμως σκανδαλίστηκαν καί κατηγόρησαν τόν Μωϋσῆ ὃτι περιφρονεῖ τήν ἐντολή τῆς κοινότητας καί δέν κάνει ὑπακοή στούς προεστῶτες. Τήν Κυριακή ὃμως, πού συγκεντρώθηκαν ὃλοι  οἱ σκητιῶτες γιά τήν λειτουργία, ὁ σοφός προεστώς πρερσβύτερος, ἐπαίνεσε τόν Μωϋσῆ καί τοῦ εἶπε δυνατά, γιά νά  τόν ἀκούσουν  ὃλοι: «Ὦ ἀββᾶ Μωϋσῆ, τήν ἐντολήν τῶν ἀνθρώπων ἒλυσας, καί τήν τοῦ Θεοῦ ἐφύλαξας». (Τό Γεροντικόν, σ. 72).

Ὑπάρχουν ὃρια στήν φιλοξενία;  

Περιπτώσεις ὃπως τοῦ ἀββᾶ Ἰωάννη  τοῦ Πέρση πού προθυμοποιήθηκε νά πλύνει τά πόδια τῶν ληστῶν οἱ ὁποῖοι εἰσέβαλαν στό κελί του, καταδεικνύουν τήν  ἀπροϋπόθετη καί ἀπεριόριστη  φιλοξενία. (Τό Γεροντικόν, σ.56). Ὡστόσο αὐτή  δέν εἶναι ἡ κυρίαρχη. Στά Παχωμιανά  μοναστήρια ὁ ξένος ἐξεταζόταν ἐξονυχιστικά πρίν γίνει ἀποδεκτός. Ἒξω δέ ἀπό τόν ναό τῆς Νιτρίας, ἡ  ὁποία ἒσφυζε ἀπό  ἀσκητές, κρεμόταν ἀπό  ἓναν φοίνικα τρία μαστίγια: ἓνα γιά τούς παραβατικούς μοναχούς, ἓνα γιά τούς ληστές καί ἓνα γιά τούς ὑπόλοιπους φταῖχτες. Ταυτόχρονα στήν Νιτρία φιλοξενοῦσαν  τούς ξένους γιά δύο καί  τρία χρόνια μέ τήν διαφορά ὃτι μετά τήν πρώτη  ἐβδομάδα ὁ φιλοξενούμενος ὂφειλε νά συμβάλλει στίς ἐργασίες. Προφανῶς γιά νά μήν  ἀποδομηθεῖ ἡ κοινότητα  ἀλλά καί νά μήν παραμείνει ὁ ξένος, ξένος.  

  Ἡ σύνθετη  εἰκόνα τῆς μοναστικῆς πρακτικῆς μᾶς θέτει σημαντικά ἐρωτήματα: Ὑπάρχουν  ὃρια πού οἰκοδομοῦν τήν φιλοξενία, ἢ ἡ ἀπουσία ὁρίων ὁδηγεῖ σέ ἐλλειμματική φιλοξενία;  Σέ περίπτωση μιᾶς ἐφιαλτικῆς φιλοξενίας, ἡ ἀποχή ἀπό δυναμική ἀντίδραση μέ τό σκεπτικό τῆς αὐτοπαράδοσης  στό θέλημα τοῦ Θεοὺ εἶναι θεολογικά νόμιμη  μπορεῖ νά εἶναι καί κορυφαία; Δέν μιλάω φυσικά γιά μοιρολατρία, ἀλλά γιά συνειδητή στάση μαρτυρίου, δηλαδή ἐνεργητική ἐπιλογή, ἡ ὁποία  ἐμπεριέχει ἀντίσταση ὡς ἀνυπακοή στό τυραννικό θέλημα τοῦ διώκτη ἀλλά ὂχι ἀντίσταση ὡς φυσική βία. Παράλληλα ὃμως ὑπάρχει καί τό ἐρώτημα  κατά πόσον κάθε ἀποχή ἀπό κάθε ἀντίδραση εἶναι ὂντως θέλημα Θεοῦ, καθόσον μιά τέτοια στάση μπορεῖ ἁπλούστατα νά σημαίνει ἀποδοχή καί νομιμοποίηση τοῦ κακοῦ. Ὑπάρχουν δηλαδή ζητήματα τά ὁποῖα ἀπαιτοῦν διάκριση καί ἐξέταση. Δέν εἶναι ἓνα καί μόνο πράγμα τά ὃρια. Οὒτε εἶναι ἐξ ὀρισμοῦ ἀρνητικό κάθε ὂριο. Ὑπάρχουν ὂρια πού ὑποδουλώνουν καί ὁρια πού ἐλευθερώνουν.

  Αὐτό ἂν μεταφραστεῖ σέ πολιτική συνεπάγεται πολιτική χωρίς ἱεραρχία,  κοινότητα χωρίς κοινότητα, πόλι χωρίς τείχη, κράτος χωρίς σύνορα, κοντολογίς συνεπάγεται κατάσταση ἡ ὁποία διαλύει τίς κοινωνικές συμβάσεις καί φέρνει ξέσπασμα μιᾶς ἂγριας κόλασης ἢ κατ’ ἂλλους μιᾶς ἱερῆς ἀναρχίας.