Βία καί ἐπιθετικότητα

 

Τοῦ  Γιώργου Δημόπουλου

 

 Λέγεται ὅτι τρία εἶναι τὰ βασικὰ ἔνστικτα τοῦ ἀνθρώπου: ἡ ἐπιβίωση, ἡ διαιώνιση τοῦ εἴδους καὶ ἡ ἐπιθετικότητα. Ὁρισμένοι ψυχοκοινωνιολόγοι ἰσχυρίζονται ὅτι ἡ ἐπιθετικότητα δὲν εἶναι ἀνεξάρτητο ἔνστικτο, ἀλλὰ ἐξαρτώμενο ἄμεσα ἀπὸ τὰ δύο πρῶτα. Ἐν τούτοις ἡ πλειοψηφία τῶν εἰδικῶν πιστεύει ὅτι γεννιόμαστε μὲ δόσεις βίας καὶ ἐπιθετικότητας, κληρονομιὰ τοῦ παρελθόντος. Ἀπὸ τὴν ἐποχὴ τοῦ κυνηγοῦ-τροφοσυλλέκτη ὑπάρχει στὸ ἀνθρώπινο εἶδος μία μορφὴ συσσωρευμένης βίας καὶ ἐπιθετικότητας, ἡ ὁποία στὸ ἀρχικὸ στάδιο ἐξέλιξης τοῦ ἀνθρώπινου πολιτισμοῦ, ἐξυπηρετοῦσε ὑπαρξιακὲς ἀνάγκες, δηλαδὴ τὴν ἴδια τὴν ἐπιβίωση τοῦ ἀνθρώπου.

 Ὁ Lorenz πιστεύει πὼς ἡ ἀνθρώπινη συμπεριφορὰ εἶναι κληρονομιὰ τῆς ζωικῆς καταγωγῆς τοῦ προϊστορικοῦ ἀνθρώπου, ὁ Skinner πὼς δὲν μπορεῖ νὰ ὑπάρχει ὁποιοδήποτε στοιχεῖο τῆς ἀνθρώπινης συμπεριφορᾶς ποὺ νὰ μὴν εἶναι ἀποτέλεσμα τῶν κοινωνικῶν συνθηκῶν ποὺ ζεῖ, ὁ δὲ Fromm ἰσχυρίζεται ὅτι ἡ ὑπάρχουσα ἐπιθετικότητα, εἶναι ἀντιγραφὴ τοῦ ζωικοῦ βασιλείου, ἕνα εἶδος ἄμυνας τῆς φύσης, μὲ σκοπὸ τὴν ἐξασφάλιση τῆς ἐπιβίωσης. Ἀπὸ τὴν ἄλλη μεριά, διατείνεται πὼς ἡ κακοήθης ἐπιθετικότητα ἢ καταστροφικότητα, ὅπου ὁ ἄνθρωπος σκοτώνει χωρὶς κανένα βιολογικὸ ἢ κοινωνικὸ σκοπό, εἶναι μόνο ἀνθρώπινο χαρακτηριστικὸ καὶ δὲν ἔχει σχέση μὲ τὸ ἔνστικτο. Εἶναι μέρος τοῦ ἀνθρώπινου χαρακτήρα, ἕνα πάθος, ὅπως εἶναι ἡ ἀγάπη, ἡ φιλοδοξία, ἡ πλεονεξία.

 Ἀπ' αὐτὴ τὴ θεωρητικὴ θέση, ὁ Erich Fromm μελετάει τὶς συνθῆκες ποὺ προκαλοῦν τὴν ἀμυντικὴ ἐπιθετικότητα κι ἐκεῖνες ποὺ προκαλοῦν τὴ γνήσια καταστροφικότητα. Στηριγμένος πάνω στὶς σημαντικότερες ἔρευνες ποὺ ἔχουν γίνει στὸν κλάδο τῆς νευροψυχολογίας, τῆς προϊστορίας, τῆς ἀνθρωπολογίας καὶ τῆς συμπεριφορᾶς τῶν ζώων, παρουσιάζει μιὰ ὁλοκληρωμένη καὶ ἱστορικὴ μελέτη τῆς ἀνθρώπινης καταστροφικότητας, ποὺ δίνει τὴ δυνατότητα στὸν κάθε ἀναγνώστη νὰ ἐκτιμήσει καὶ νὰ χρησιμοποιήσει ὁ ἴδιος τὰ δεδομένα γιὰ τὸν ἑαυτό του.

 Χρησιμοποιῶντας στοιχεῖα τῆς ἀνθρωπολογίας, ὁ Fromm ἀποδεικνύει πὼς οἱ πρωτόγονες κοινωνίες ἦταν οἱ λιγότερο ἐπιθετικὲς καὶ ὅτι ἡ ἐκμετάλλευση καὶ ὁ πόλεμος εἶναι ἀποτελέσματα τῆς ἀνάπτυξης τοῦ πολιτισμοῦ καὶ τῆς πατριαρχικῆς κοινωνίας. Παρόλο ὅτι μπορεῖ νὰ ἐγείρει ἀντιρρήσεις, ἐξαιτίας τῆς κριτικῆς ποὺ κάνει στὰ διάφορα σύγχρονα δόγματα, ὡστόσο τὸ βιβλίο τοῦτο θὰ μείνει ὡς ἕνα χαρακτηριστικὸ δεῖγμα ἀνθρωπιᾶς. Εἶναι ἕνα κάλεσμα, μιὰ πρόκληση στοὺς ἀνθρώπους ν' ἀλλάξουν τὴ ζωή τους, τὸ πολιτικοκοινωνικό τους περιβάλλον, μὲ σκοπὸ νὰ ἀνοίξουν νέους δρόμους στὸ μέλλον τοῦ ἀνθρώπινου γένους.

 Ἡ βία καὶ ἡ καταστροφικότητα βρίσκει τὴν ἀποθέωσή της μέσα στὶς σύγχρονες κοινωνικο-οικονομικὲς δομὲς τοῦ ἰδιοκτησιακού-ναρκισσιστικοῦ πολιτισμοῦ μας, ὅπου ἡ κοινωνικὴ καταπίεση καὶ ἐκμετάλλευση ἀνθρώπου ἀπὸ ἄνθρωπο, σὲ συνάρτηση μὲ τὶς ἐνδιάθετες ψυχογενετικὲς ἐνορμήσεις, συγκροτοῦν αὐτὸ ποὺ οἱ εἰδικοὶ τοῦ ἀντικειμένου ἀντιλαμβάνονται ὡς τὸ «πεδίο ἐγκλεισμοῦ» τοῦ ἀνθρώπου. Ὁ Sigmund Freud ἐξήγησε αὐτὸ τὸ φαινόμενο στὴν ἐργασία του «Ἡ δυσφορία μέσα στὸν πολιτισμό». Ὁ Freud, ἐδῶ καὶ κάποια χρόνια, ἔχει δώσει μιὰ νέα τροπὴ στὴν ψυχαναλυτικὴ σκέψη, προτείνοντας τὴν ἰδέα τῆς ἐνόρμησης τοῦ θανάτου. Στὴν τροχιὰ αὐτῆς τῆς τολμηρῆς ἰδέας, ποὺ συναντᾶ ἀντιδράσεις ἀκόμη καὶ σὲ ψυχαναλυτικοὺς κύκλους, κινεῖται ἡ μελέτη του «Ἡ δυσφορία μέσα στὸν πολιτισμό». Σύμφωνα μὲ αὐτήν, ἡ ἐπιθετικότητα καὶ ἡ καταστροφὴ εἶναι βιολογικῶς ἐγγενὴ στοιχεῖα τῆς ἀνθρώπινης ἰδιοσυστασίας καὶ ἀνάγονται στὸν φόνο ποὺ διέπραξαν οἱ γιοὶ εἰς βάρος τοῦ πρωτόγονου πατέρα σὲ ἀμνημόνευτους χρόνους. Μὲ τὸ ἔργο αὐτό, μέσα ἀπὸ μιὰ φιλοσοφικὴ ὤθηση, ἡ ψυχανάλυση δὲν προτείνεται ἁπλῶς ὡς μία ψυχολογικὴ θεωρία καὶ θεραπευτικὴ πρακτική, ἀλλὰ καὶ ὡς ἕνα κλειδί γιὰ τὴν κατανόηση τῆς ἱστορίας καὶ τοῦ πολιτισμοῦ.

 Σὲ μία κατάσταση πολέμου «ὅλοι ἐναντίον ὅλων» –τόσο στὸ πεδίο τῆς οἰκονομίας ὅσο καὶ στὸ πεδίο τῆς πολιτικῆς ὀργάνωσης τῆς κοινωνίας–, θύτες καὶ θύματα βρίσκονται σὲ μία ἀναγκαστικὴ σχέση ἀλληλεπίδρασης, χωρὶς τὸ γεγονὸς αὐτὸ νὰ βρίσκει καὶ τὴν ἠθικὴ νομιμοποίησή του. Ἔτσι, στὸν δυτικὸ κόσμο τῆς νεωτερικότητας, ἀναδύονται οἱ λεγόμενες «κοινωνίες τοῦ ρίσκου», ὅπου οἱ ἄνθρωποι ὅσο περισσότερο θὰ συνωθοῦνται ἐντὸς τοῦ ἀνταγωνιστικοῦ κοινωνικο-οικονομικοῦ περιβάλλοντος, ρισκάροντας καὶ τὴ ζωή τους, τόσο θὰ αὐξάνεται ἐπικίνδυνα ἡ ἐπιθετικὴ βία καὶ ἡ καταστροφικότητα, ἀτομικὴ καὶ συλλογική.

 Ἐνδεχομένως νὰ διερωτηθοῦμε: γιατὶ ὅλοι οἱ ἄνθρωποι δὲν ἐκφράζουν τὴ βία καὶ τὴν ἐπιθετικότητα μὲ τὸν ἴδιο τρόπο;  Ἡ ἀπάντηση εἶναι ὅτι ὁ κάθε ἄνθρωπος ἔχει τοὺς δικούς του ἀξιακοὺς κώδικες συμπεριφορᾶς καὶ ἐφευρίσκει τοὺς δικούς του μηχανισμοὺς ἐξωραϊσμοῦ καὶ ἐκτόνωσης τῆς κοινωνικῆς βίας καὶ ἐπιθετικότητας. Ὑπάρχει ὅμως καὶ ἡ λεκτικὴ βία, ἡ ὁποία εἶναι καθημερινὸ φαινόμενο στὶς σχέσεις τῶν ἀνθρώπων καὶ ἡ ὁποία, κατὰ κάποιο τρόπο, λειτουργεῖ ὡς βαλβίδα ἐκτόνωσης τῆς συσσωρευμένης ἐπιθετικότητας.

 Ἡ ψυχολογία τοῦ Βάθους μᾶς πληροφόρησε ὅτι ἡ βία εἶναι συγγενὴς ἀσθένεια τοῦ ἀνθρώπινου γένους, ὅτι ὅλοι κάποια στιγμή, λίγο πολύ, ἐκδηλώνουμε τὴν ἐπιθετικότητά μας, ἀλλὰ τὸ παλεύουμε. Δὲν πρέπει δὲ νὰ μᾶς διαφεύγει ὅτι σὲ ὅλο αὐτὸ τὸ σύμπλεγμα τῆς ψυχογενετικῆς καὶ κοινωνικῆς βίας σημαντικὸ ρόλο παίζουν σήμερα καὶ οἱ ἰδεολογίες, οἱ ὁποῖες χρησιμοποιοῦνται ὡς βαλβίδες ἐκτόνωσης τῆς συσσωρευμένης στὴν κοινωνία βίας καὶ οἱ ὁποῖες λειτουργοῦν σὲ ἕνα συμβολικὸ ἐπίπεδο ἀνάγνωσης τῆς πραγματικότητας καὶ ἐφευρίσκονται, προκειμένου νὰ χειραγωγήσουν τὴν κοινὴ γνώμη καὶ νὰ «καναλιζάρουν» τὴν ἀνθρώπινη συμπεριφορά. Τὴ λατρευτική τους ἔκφραση βρίσκουν οἱ ἰδεολογίες στὸ πολιτικὸ πεδίο ἀνάλυσης τῆς κοινωνίας καὶ στὶς ἀντιπαραθέσεις τῶν κοινωνικῶν ὁμάδων καὶ τῶν συνομαδώσεων (πολιτικὰ κόμματα, κινήματα κτλ.), οἱ ὁποῖες ἀνταγωνίζονται γιὰ τὸ μερίδιό τους στὸ «μπαλκόνι» τῆς ἐξουσίας. Εἰδικότητα στὸ «καναλιζάρισμα» τῆς ἀνθρώπινης προσωπικότητας ἔχουν φυσικὰ καὶ οἱ κληρικοὶ ὅλων τῶν θρησκειῶν καὶ σχετικῶν δοξασιῶν, πρὸς ἔλεγχο τοῦ ψυχισμοῦ τῶν πιστῶν, γιὰ εὐνοήτους λόγους.