Ἡ ἀπατηλή λάμψη τοῦ μαγικοῦ

 

Τοῦ Γιώργου Δημόπουλου 

  Ἕνα παλικάρι, ἐνήλικος ἄντρας πού πάσχει ἀπό καρκίνο, στό τελικό στάδιο, ἐπισκέπτεται ἕνα μοναστήρι καί ἡ ἡγουμένη τοῦ λέει: «Ἡ Παναγία  βοηθάει ὅλους τούς κατατρεγμένους,ἀπελπισμένους καί ἀναγκεμένους καί μπορεῖτε νά ἐλπίζετε σ’ αὐτήν!». Τό παλικάρι μέ λεβέντικη διάκριση τῆς ἀπαντᾶ: «Συγχωρῆστε με, ἀλλά ἐγώ δέν εἶμαι τίποτα ἀπ’ ὅλα αὐτά, εἶμαι καρκινοπαθής! Ἧρθα καθ’ ὄτι  προετοιμάζομαι γιά τήν ἀναχώρησή μου».

  Σέ ἐποχές πού ἡ τεχνολογία παράγει ἀπίθανα μυθικά ἐπιτεύγματα, πού πρίν ἀπό καιρό φάνταζαν ἀνεδαφικά, ἡ Χριστιανική πίστη ἀμφισβητεῖται ὄχι μέ ἕνα ἄμεσο τρόπο ἤ πόλεμο, ἀλλά ἐκ τῶν ἒσω μέ τόν ἀποχρωματισμό καί τήν  διάβρωση πού προκύπτει  ἀπό τήν σχετικοποίηση  τῆς ἀλήθειας της.

  Τό  κενό αὐτό τείνει νά καλυφθεῖ ἀπό τήν παρείσφρηση δοξασιῶν πού  ὑπόσχονται ὑγεία, εὐεξία καί εὐημερία γιά ὅποιον τίς ἀκολουθεῖ. Τό μαγικό θρησκευτικό στοιχεῖο προσπαθεῖ διαρκῶς νά εἰσβάλει στήν πίστη ἄν δέν τήν ἔχει  ἀντικαταστήσει, ἐν πολλοῖς. Ἡ ἐνασχόληση μέ τό μαγικό ὑποδηλώνει  τήν παραίτηση ἀπό τήν ἀνάληψη τῆς προσωπικῆς εὐθύνης. Τό μαγικό συμβάν δέν ἀπαιτεῖ προσπάθεια, δέν ἀπαιτεῖ προσωπική συμμετοχή καί ἀνάληψη εὐθύνης, δέν ἀπαιτεῖ συνειδητοποίηση καί ἀλλαγή ζωῆς. παραιτεῖται κανείς καί ἀπό τό  νά ὁδηγήσει τά πράγματα τῆς ζωῆς του καί ἀναμένει τήν μαγική πραγματοποίησή τους. Ἡ παιδική φαντασίωση τῆς  παντοδυναμίας. Ὁ σούπερμαν τῶν κόμικς καί τῶν καρτούν, πού ὅμως ἔχει ἐνδυθεῖ τόν πνευματικό μανδύα. Εἶναι αὐτός πού δίνει τίς λύσεις σέ ὅλες τίς δύσκολες καταστάσεις. Ὁ ἀπό μηχανῆς θεός πού προσφέρει τήν  λύση, ὅταν ὅλα μοιάζουν χαμένα. Τά  μαγικά φίλτρα καί τά μαγικά ὄπλα τοῦ Χάρυ Πότερ πού καταπολεμοῦν τούς κακούς μάγους. 

  Ἡ θρησκευτικότητα ἀναφέρεται  στήν ἀνασφάλεια τῶν ἀνθρώπων. Ἀποτελεῖ μιά ἀγωνιώδη προσπάθεια κάλυψης τῶν φόβων ἀπό τή συνειδητοποίηση τοῦ θανάτου. Γι’αὐτό περικλείει ἀρχαϊκά συναισθήματα, ὅπως φοβίες, ἐνοχές, ὀργή, ἀδυναμία. Ὁ θρησκευτικός ἄνθρωπος ἀκολουθεῖ μέ ψυχαναγκαστικό τρόπο τίς θρησκευτικές τελετουργίες, ὥστε νά ἐξιλεωθεῖ. Γι’ αὐτόν ἡ θρησκεία ἀντιπροσωπεύει τήν πάλη μέ τό κακό. Νοιώθει τή δύναμη τοῦ κακοῦ κυρίαρχη στή ζωή του, τήν φοβᾶται καί ταυτόχρονα ἕλκεται ἀπ’ αὐτή.

  Παραδόξως κάποιοι φανατικοί τοῦ Χριστιανισμοῦ, ἐνῶ φραστικά καταδικάζουν τίς ἀντιλήψεις αὐτές, οὐσιαστικά τίς ἀκολουθοῦν μέ ἕνα ἀντίστοιχο σκεπτικό, ἀφοῦ ἡ μάχη τοῦ κακοῦ καί τοῦ καλοῦ εἶναι τό πλαίσιο πού κινεῖται ἡ μαγική ἀντίληψη τοῦ κόσμου τους, ὅπου μάλιστα τό κακό ἔχει ἰδιαίτερα καταστροφικές δυνάμεις. Οἱ θρησκευόμενοι ζοῦν τήν διαμάχη τοῦ κακοῦ καί τοῦ καλοῦ μέ ὅρους πού ταίριαζαν σέ ἀνατολικές δοξασίες τῆς Ἄπω Ἀνατολῆς καί ὄχι βέβαια στήν Ἐκκλησιαστική Παράδοση  τοῦ Θεοῦ τοῦ ἐλέους, τῆς ἀγάπης καί τῶν οἰκτιρμῶν.

  Οἱ θρησκευόμενοι πού οὐσιαστικά δέν πιστεύουν στήν δύναμη καί τήν ὀμορφιά τῆς βιωμένης πίστης, ἐπιτίθενται στούς «κακούς» γιατί μέ αὐτό τόν τρόπο κτυποῦν καί τήν δική τους ροπή γιά τό κακό πού τό  θεωροῦν πιο ἐλκυστικό  ἀπό τήν δική τους ζωή. Τίς δικές τους ἀδυναμίες, ἀστοχίες  καί σκέψεις-λογισμούς τίς χρεώνουν στό διάβολο, «ὁ ὄφις ἠπάτησέ με», καί ἔτσι αἰσθάνονται ὡς ἄβουλα πλάσματα, πού κάθε στιγμή κινδυνεύουν νά παρασυρθοῦν ἀπό τό κακό. Προσφεύγουν στόν Θεό, ὄχι γιατί ἔχουν νοιώσει  τήν ἀκατανίκητη ἕλξη ἀπό τό   πρόσωπό Του, ἀλλἀ σάν κρυψώνα–καταφύγιο ἀπό τίς δυνάμεις τοῦ κακοῦ. Δηλαδή προσφεύγουν σέ ἀνθρώπους πού, καλυπτόμενοι μέ θρησκευτική ἐπένδυση, ἐπαγγέλλονται τήν μαγική ἐπίλυση τῶν προβλημάτων, ἀλλά οὐσιαστικά καλύπτουν  ἀνομολόγητα  δικά τους ὀφέλη.

  Χαρακτηριστική συμπεριφορά ὅσων μετέρχονται τεχνάσματα ἐλέγχου τῶν ἄλλων εἶναι νά μειώσουν τόν   ἄνθρωπο πού προσφεύγει σ’ αὐτούς. Νά τόν  κάνουν νά  χάσει τήν ἐμπιστοσύνη στόν ἑαυτό του. Νά ἀμφισβητήσει τίς ἱκανότητές του. Νά ἀναρωτηθεῖ γιά τήν ἐπάρκειά του. Νά ἰσοπεδωθεῖ ἡ θέλησή του. Νά χάσει τό προσωπικό του στοιχεῖο καί τίς προσωπικές  του ἐπιθυμίες. Μέ ὕπουλα γλυκό τρόπο τόν καλύπτουν μέ τή δική τους συμπαράσταση, τήν ἴδια στιγμή πού τόν ἀπογυμνώνουν ἀπό τίς  δικές του δυνάμεις.

  Ἡ συναισθηματική φροντίδα καί ὑποστήριξη σέ κάποιες δύσκολες   προσωπικές στιγμές ἐξασφαλίζει τήν  διά βίου, ἄνευ ὅρων ὑπακοή.  Ἡ ἐμφάνιση  μιάς ἀνίατης ἀσθένειας καί ἡ ἀπειλή τοῦ θανάτου ζητοῦν μιά ἄμεση, ἔστω καί πλαστή παρηγοριά. Παιδικές  φοβίες πού ἀρνοῦνται νά κατανοηθοῦν   καί νά ἐπουλωθοῦν σέ συνειδητό ἐπίπεδο, μεταλλάσσονται, σέ νευρώσεις πού ἐπιζητοῦν θεραπεῖες. Ἀνασφάλειες πού δέν συνειδητοποῦν ὅτι τό ρίσκο καί ἡ διακινδύνευση εἶναι στοιχεῖα σύμφυτα  πρός τήν ζωή, προσφέρονται πρός ἐκμετάλλευση. Ἐνοχές ποὐ ζητοῦν τήν ἐξιλέωση καί τήν συναισθηματική ἀποφόρτιση βαραίνουν ἀνεπανόρθωτα τίς  ζωές, ὅταν δέν ἐπιζητοῦν τήν ἀναστάσιμη ἀπελευθερωτική δύναμη τῆς μετάνοιας.

  Ἡ ἀπελπισία καί ὁ ἀναπόφευκτος πανικός πού αὐτή συνεπάγεται ὁδηγοῦν στήν προσφυγή σέ πρόσωπα καί ἐνέργειες πού δέν θά ἦσαν σέ καμμιά περίπτωση ἀποδεκτές.  Εἶναι τότε πού ἡ τέχνη τῆς προπαγάνδας, τῆς ἐμπορικῆς διαφήμισης καί τοῦ πολιτικοῦ μάρκετινγκ, τῆς πλύσης ἐγκεφάλου, ἐνδύονται θρησκευτικά σύμβολα καί πνευματικούς ὅρους γιά νά ὑπηρετήσουν ὅμως τήν ἴδια πάντα σκοπιμότητα. Τήν πλύση ἐγκεφάλου καί συνεπαγόμενη ὑποταγή. Ἡ ἐξασφάλιση τῆς ἄνευ ὁρων ὑπακοῆς καί ἡ διά βίου ὑποτέλεια εἶναι τό τίμημα γιά ὅποιον προσφεύγει στούς κάθε εἴδους πνευματικούς  γκουρού.

 Ἡ ἐνδελεχής μελέτη τῶν ἐκκλησιαστικῶν συγγραμμάτων, τῆς βυζαντινῆς νομολογίας καί τῶν λαϊκῶν χρονογραφημάτων τῆς ἐποχῆς καταδεικνύει τόν ἀγῶνα τῶν Πατέρων γιά τήν πάταξη τῶν δεισιδαιμονιῶν. Οἱ δεισιδαιμονίες εὑρίσκοντο σέ πλήρη   ἄνθιση στόν ἀρχαῖο κόσμο. Τά γητέματα, οἱ γοητεῖες, οἱ οἰωνοσκοπίες  καί τά μαγικές ἀντιλήψεις κυριαρχοῦσαν. Γιά τήν  τιθάσευση αὑτῶν τῶν δεισιδαιμονιῶν ἀγωνίστηκαν ; ὄχι χωρίς ἀντίδραση καί πολλές φορές μέ προσωπικές τους διώξεις, οἱ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας.

  Συγκεκριμένα ὁ Μέγας Βασίλειος κάνει τεράστιους ἀγῶνες ἐνάντια στή δεισιδαιμονία καί καταγγέλλει τούς «ζητοῦντας ἐπαοιδούς» γιά τήν θεραπεία τῶν ἀσθενούντων. (PG 29, 417). Ὁ ἱερός Χρυστόστομος ἐπιπλήττει τούς δεισιδαίμονες συγχρόνους του λέγοντας ὅτι δέν εἶναι Χριστιανοί, ἀφοῦ ἀκολουθοῦν ἀρχαῖες ἑλληνικές  καί ἰουδαϊκές ἀντιλήψεις, στίς ὁποῖες στηρίζονται οἱ φαρμακεῖες, οἱ ἀστρολογίες. οἱ μαντεῖες, οἱ διδασκαλίες περί δαιμόνων καί οἱ ἐπερωτήσεις (κάλεσμα) πνευμάτων ἀκαθάρτων. (PG 59, 584).

  Ἡ ἀποβλάκωση ὅμως, δυστυχῶς, ἐλλοχεύει καί μέσα στόν σύγχρονο ἐκκλησιαστικό χῶρο, ὅταν ἡ πίστη στόν Θεό, ὄχι μόνο τοῦ  λαϊκοῦ στοιχείου ἀλλά καί τῶν κληρικῶν,  δέν παραπέμπει σέ κάλεσμα μετοχῆς στό Ἀναστάσιμο βίωμα, ἀλλά σέ μιά ἰδιότυπη ἀσφάλεια ζωῆς πού γιά καλό καί γιά κακό πρέπει νά ὑπάρχει γιά διασφάλιση στίς δύσκολες ὥρες…  Δέστε πόσα χαϊμαλιά δέν κρέμονται ἀπό τόν καθρέπτη πολλῶν αὐτοκινήτων! Πέταλο, ματάκια, σκόρδο, κομποσκοίνι, ἂς βάλουμε καί ἕναν Σταυρό,  δέν  ξέρεις τί  γίνεται! Ποιός δέν ἒχει ἀκούσει ἀπό  παπάδων χείλη γιά τήν θαυματουργική δύναμη τοῦ φυτιλιοῦ ἀπό  τό καντήλι τῆς Παναγίας ἢ τοῦ άκοίμητου κεριοῦ; Μάλιστα μόλις προχθές ἀρχηγός κόμματος ἰσχυρίστηκε ὃτι τό λάδι κατά τήν βάπτισή του, σχημάτισε σταυρό στό πρόσωπό του.  

  Ὅταν ἡ διασφάλιση τῆς ἀτομικῆς εὐημερίας καί σωτηρίας ὁδηγεῖ στήν παραίτηση ἀπό μετοχή στήν ἐκκλησιαστική κοινότητα, ὅταν ἡ μοναστική ἄσκηση μεταφέρεται μέ μηχανιστικό τρόπο στήν καθημερινότητα  τῶν λαϊκῶν, ὡς στέρηση καί μιζέρια καί ὄχι ὡς εὐχαριστιακός τρόπος ζωῆς, ὅταν ἡ σύγχρονη ἐποχή διαρκῶς ἐνοχοποιεῖται καί καταδικάζεται καί ἡ νοσταλγία γιά ὁριστικά παρελθοῦσες ἀγροτικές κοινωνίες ἐπιβάλλει τήν πλαστή ὡραιοποίησή τους, ἑνῶ στήν πραγαμτικότητα ἀπεῖχαν πολύ ἀπό τό νά εἶναι παραδείσιες, ὅταν τό παθητικό σκύψιμο τοῦ κεφαλιοῦ καί ἡ ἀποδοχή ὡς δόγματος ὅσων λέγονται ἀπό ὅποιον φοράει ράσο, στήν πραγματικότητα ὁδηγεῖ στήν ἀπομάκρυνση τοῦ λαϊκοῦ στοιχείου ἀπό τήν οὐσιαστική μετοχή στό ἐκκλησιαστικό σῶμα. Ὅταν ἀποδεχόματε ὡς θαῦμα ὁτιδήποτε εἶναι θέμα συμπτώσεων καί τό  καταγράφουμε ὡς σημαντικό, ἐνῶ τήν ἴδια ὥρα ἔχουμε παραιτηθεῖ ἀπό τό νά ζήσουμε τό  καθημερινό θαῦμα τῆς  ζωῆς πού βιώνεται, ὅταν ὑπερβαίνοντας τήν  ὅποια δυσλειτουργία, μπορoῦμε νά σκορπίζουμε ἀπλόχερα τήν τρυφερότητα καί τήν  ἀγάπη γιά ὅποιον εἶναι δίπλα μας. Ὅταν ζητοῦμε νά συναντήσουμε σύγχρονους ἅγιους πνευματικούς ὄχι γιά νά κερδίσουμε ἀπό τήν ζωή τους, ἀλλά γιά νά ἐκστασιαστοῦμε καί γιά νά ρωτήσουμε τά μελλούμενα τῆς ζωῆς μας, μετατρέποντάς τους σέ πνευματικά μέντιουμ.

  Κάποιοι κληρικοί ταυτίζουν τίς ἀπόψεις τους μέ τό θέλημα τοῦ Θεοῦ καί ζητοῦν ἀπό τό  λαϊκό στοιχεῖο τήν ὑποδούλωσή του στό ἀλάθητό τους. Ζητοῦν τήν ἄνευ ὅρων ὑποταγή τῶν πνευματικῶν τους παιδιῶν, στερώντας τα ἀπό τό δικαίωμά τους νά εἶναι πνευματικοί ἄνθρωποι·   ἐμπορεύονται τούς ἀγίους, περιφέροντας τίς  φῆμες γιά θαύματα πού δέν ἀφοροῦν τήν εὐχαριστιακή βίωση ἀκόμη καί τῆς ἀνίατης ἀρρώστιας, ἀλλά τήν μαγική ἀπαλλαγή ἀπό κάποιες ἀσθένειες. Ἀνταποκρίνονται στή ζήτηση πνευματικῆς ἀγυρτείας καί δημιουργοῦν ἕνα ψευδῆ ἑαυτό ταυτιζόμενο μέ τήν φαντασίωσή τους· ἀπαιτοῦν ἐν ὀνόματι τοῦ σχἠματός τους, ὄχι νά διακινήσουν τό  ποίμνιό τους, ἀλλά  νά τό ἐξουσιάσουν. Εἶναι αὐτοί πού περιφέρουν τίς θλιβερές αὐλές τους κατακεραυνώνοντας παράλληλα ὅποιον τολμήσει νά ταυτίσει τή στάση τους μέ τήν ἀντίστοιχη ἄλλων ἱερατείων, κάποιων θρησκειῶν καί δοξασιῶν, τίς ὁποῖες ὁ αὐθεντικός Χριστιανισμός ἔθεσε στό περιθώριο μέ τό  κήρυγμα τής  ἀγάπης καί τῆς ἐνσαρκωμένης Ἀλήθειας.

  Προσέξτε τόν πλούσιο ψυχισμό ἀτόμων πού ἔχουν διαγνωστεῖ μέ νοητική καθυστέρηση. Ἡ ἐπικοινωνία  μαζί τους προσφέρει τρυφερότητα, ζωντάνια καί ἐκτίμηση  γιά τούς ἴδιους καί τίς οἰκογένειές τους, πού μέ τήν ἔγνοια τους εὐόδωσαν τίς ὅποιες ἱκανότητες αὐτοί διέθεταν. Ἀντίστοιχα ἡ ἐπικοινωνία μας μέ ἀνθρώπους πού μπορεῖ νά διαθέτουν ὑψηλό δείκτη νοημοσύνης μᾶς κάνει νά ἀναρωτιόμαστε  γιά τό πῶς παραιτοῦνται ἀπό τήν  ἀξιοποίηση τοῦ νοητικοῦ τους δυναμικοῦ σέ θέματα πού δέν ἀφοροῦν τό ἐπαγγελματικό τους πεδίο. Ἡ   προσδοκία ἄμεσου οἰκονομικοῦ ὀφέλους, ἡ χαρισμένη ἡδονή, ἡ ἄμετρη δίψα γιά δόξα καί ἀναγνωρισιμότητα, καί ἰδίως ἡ ὅποια κολακεία, ἀποβλακώνουν ὅσους ὑποκύπτουν στίς ὑποσχέσεις τους. Οἱ ἴδιοι ἄνθρωποι πού μιλοῦν μέ περιφρόνηση γιά τήν πίστη στόν Θεό, δείχνουν μιά ἀφόρητη εὐπιστία ὅταν κάποιοι τούς  ἀντιμετωπίζουν, γιά τούς δικούς λόγους, ὡς θεούς. Οἱ ἴδιοι ἄνθρωποι πού μιλοῦν μέ περιφρόνηση γιά τήν Ἐκκλησία, πειθαρχοῦν ἀδιαμαρτύρητα στήν κομματική πειθαρχία ἤ στούς κανόνες καί στίς μεθόδους τῆς πολυεθνικῆς ἐταιρίας στήν ὁποία ἀνήκουν. Οἱ ἴδιοι ἄνθρωποι πού μιλοῦν μέ περιφρόνηση  γιά δημιουργία τοῦ κόσμου ἀπό  Θεό Δημιουργό, κατοχυρώνουν μέ brand names καί μέ ἰδιοκτησιακούς τίτλους τἱς ὅποιες ἐπινοήσεις τους καί δέν διανοοῦνται νά δεχθοῦν ὅτι κάτι ἀπλῶς τούς ἔτυχε καί δέν τό  πέτυχαν οἱ ἴδιοι.  

  Ὁ Χριστιανισμός ἀπό τήν φύση του, πού εἶναι ἡ ἀποκάλυψη τῆς ἀλήθειας, εἶναι ἀντίθετος πρός τόν περιορισμό τῆς ἀναζήτησης τῆς  ἀλήθειας, ἀκόμη καί ἄν αὐτή φαίνεται κάποτε νά ὁδηγεῖ στήν ἀμφισβήτησή του. Κάποιες ἐπιμέρους χρονικές καί τοπικές παρανοήσεις τοῦ Χριστιανισμοῦ, ἔχουν ὁδηγήσει ἱκανούς καί τίμιους ἀνθρώπους νά τόν ἀρνηθοῦν, ἀλλά ἡ ἀμφισβήτησή τους αὐτή ὄχι μόνο δέν εἶναι βλάσφημη, ἀλλά ἀποτελεῖ εὐλογία γιά τήν Ἐκκλησία, ἀφοῦ ἐπιτρέπει τήν κάθαρση τοῦ θεϊκοῦ στοιχείου της ἀπό τίς γήινες ἀνθρώπινες  προσμίξεις. Στήν ἱστορική πορεία τῆς Ἐκκλησίας δέν τέθηκαν διλήμματα γιά τήν συνύπαρξη τῆς πίστης μέ τήν ἐπιστήμη. Ἡ σχέση τῆς  Ἐκκλησίας μέ τήν ἐπιστήμη ὑπῆρξε λειτουργική καί συμπληρωματική. Ἡ ἀγωνία γιά τά νέα στοιχεῖα πού προσφέρουν οἱ ἐπιστῆμες δέν ταιριάζει στούς πιστούς. Ἡ ἀγωνία ἀντιστοιχεῖ μόνο στήν δημιουργία τῶν σωστῶν κριτηρίων, ὥστε ἡ ἐπιστήμη νά ὑπηρετεῖ τόν  ἄνθρωπο.  Ἡ φυσική τῶν κβάντα καί ἡ ἀστροφυσική προσφέρουν τήν  εὐκαιρία νά φύγουμε ἀπό τόν κόσμο τῆς  καθημερινότητάς μας καί νά συνειδητοποιήσουμε τό μεγαλειώδες τῆς δημιουργίας πού ἐκτείνεται σέ κόσμους, πού ὁ ἐπαρχιωτισμός μας δέν θέλει νά γνωρίζει καί νά ἀσχολεῖται. Ἡ μοριακή βιολογία χαρίζει σέ ὅποιον θέλει νά δεῖ τήν ἄπειρη ὀμορφιά καί τήν  ἀσύλληπτη  σοφία πού διέπει τόν ἔμβιο κόσμο. Ἡ ρομποτική ἔρευνα ἐπιτρέπει τήν στοιχειώδη κατανόηση τοῡ  ἀνθρώπινου ἐγκεφάλου καί τή δημιουργική πνοή πού τοῦ ἔχει ἐμφυσηθεῖ. Ἡ ὑπαρξιακή συστημική ψυχοθεραπεία ἐπιβεβαιώνει τήν θέση ὅτι τό κορυφαῖο ἐρώτημα τῆς νοηματοδότησης τῆς ζωῆς καί τῆς  ἐλευθερίας ἀπαιτεῖ προσωπικές ἀπαντήσεις καί ὅτι τελικά κανείς δέν μπορεῖ νά εἶναι εὐτυχισμένος δίχως τήν εὐχαριστιακή κοινωνία του μέ τούς ἄλλους  ἀνθρώπους.

  Ὁ Θεός τοῦ Εὐαγγελίου, τῆς Ὀρθόδοξης, τῆς Καθολικῆς, τῆς  Προτεσταντικῆς Ἐκκλησίας,  δέν εἶναι μιά ἰδέα, ἀλλά μιά συγκεκριμένη ὀντότητα, μέ τήν ὁποία μπορεῖ νά ὑφίσταται μιά προσωπική σχέση. Μιά ὀντότητα πού δέν θά κατανοηθεῖ ποτέ πλήρως. Ἡ ἀνθρωπότητα ὅμως στό διάβα τῶν αἰώνων καί μέ τήν αὔξηση τῶν ἐπιστημονικῶν γνώσεων θά καταγράφει μέ ἔκπληξη τήν παρουσία τῆς ἄπειρης σοφίας Του, ἐνῶ μέσα ἀπό τίς βιωμένες προσωπικές ἐμπειρίες θά γίνεται κοινωνός τοῦ ἐνδιαφέροντός Του.