«Τοτέμ καί Ταμπού» Φρόυντ

 

(Ὃπου  «τοτέμ» εἶναι κάθε ἀντικείμενο ζῶο, φυτό, πρᾶγμα-πού μια φυλή τιμᾶ ὡς ἱερό της σύμβολο ἢ προστάτη της, «ταμπού» δέ τό ἀνίερο και ἀπαγορευμένο).

 

  Ὁ Φρόυντ γνωρίζει πολύ καλά, ὃπως καί οἱ ἀνθρωπολόγοι, ὃτι θεμέλιο τῆς προϊστορικῆς μαγείας καί τοῦ ἀνιμισμοῦ  συνιστᾶ ἡ πίστη πώς ἡ σκέψη ἀλλάζει τόν κόσμο, καί ξέρει ἐπίσης πολύ καλά πώς αὐτή ἡ πίστη συνδέεται ἐσωτερικά μέ τήν ἀνάγκη ἡ ἐπιθυμία νά ἐπιβληθεῖ στήν πραγματικότητα.  

 Ὃμως  σέ κάποιο σημεῖο ὁ Φρόυντ ἒπαιρνε ἀποστάσεις ἀπό τούς ἀνθρωπολόγους, οἱ ὁποῖοι σπούδαζαν τίς πρωτόγονες φυλές, ἀλλά περιέγραφαν τήν ὀργάνωση καί τίς τελετές τους σάν ἐθιμικῆς ἁπλῶς προέλευσης φαινόμενα. Ἐκεῖνος, ἀντιθέτως, ἒβλεπε σ’ αὐτά κάτι βαθύτερο, τήν μήτρα ἀπό τήν ὁποία γεννήθηκε ἡ ἀνθρώπινη κοινωνία. Ὃπως έξελίχθηκε ὡς εἶδος ὁ ἂνθρωπος, ἒτσι πρέπει νά πέρασε ἀπό τό ἂτομο τῆς ἀγέλης στην κοινωνία. Γεγονός πού μᾶς  ὑποχρεώνει νά σκεφθοῦμε μέ τί βήματα τό πέτυχε -πῶς ἀπό τόν ἀνελέητο φυσικό νόμο «ὁ θάνατός σου ἡ ζωή μου»- ἒφθασε στήν κοινωνία ὡς τόπο, δυνητικά, εἰρηνικῆς συνύπαρξης; Ἐκεῖ δέν ὁδηγοῦν τά ἢθη καί τά ἒθιμα, πού ἐπαναλαμβάνουν  ἀενάως τόν ἑαυτό τους,  ἀλλά μιά βαθύτερη πραγματικότητα νοήματος ἡ ὁποία ἒβαλε τούς νόμους καί στήν θέση τοῦ τοτέμ καί τοῦ ταμπού.

  Σέ αὐτό τό ἒργο ὁ Φρόυντ   ἐπιχειρεῖ  να φωτίσει ψυχαναλυτικά τήν γένεση τῆς κοινωνίας καί τοῦ πολιτισμοῦ, μέ ἂξονα τίς ἀπαγορεύσεις στίς ὀργανωμένες κοινωνίες. Στήν φύση δέν ὑπάρχουν ἀπαγορεύσεις καί κυριαρχεῖ ὁ νόμος τῆς δύναμης-«τό μεγάλο ψάρι τρώει τό μικρό». Ἀντιθέτως προϋπόθεση τοῦ πολιτισμοῦ εἶναι ἀκριβῶς οἱ ἀπαγορεύσεις. Ὁ μηχανισμός τῶν ἀπαγορεύσεων συνιστᾶ τήν διαχωριστική γραμμή μεταξύ φυσικοῦ κόσμου καί πολιτισμοῦ, ὃμως δέν ἀποδίδει ἐκτός ψυχικοῦ πεδίου τῆς ἐνοχῆς. Ἀντιλαμβάνεται πώς χωρίς τήν ἐνοχή δέν γίνεται νά σταθεῖ ἀνθρώπινα ἡ ἀπαγόρευση, ἀλλά ὑπ’ αὐτό τό πρίσμα ἡ ἐνοχή ἀπαιτοῦσε διαφορετικό χρονικό ὁρίζοντα. Ἐκτός τῆς κοινωνίας ὁ ἐξανθρωπισμός τοῦ ἀνθρώπου μένει ἀνεξήγητος. Ἐξανθρωπισμός  ὡς ἐξέλιξη ζώου δέν ὑφίσταται -στήν κοινωνία γινόμαστε ἂνθρωποι καί ὂχι στήν φύση. 

  Πρῶτο βῆμα τῆς διαφοροποίησής μας ἀπό τήν φύση εἶναι  ἡ ἀπαγόρευση τῆς αἱμομιξίας, ὁπότε τό ἀχαλίνωτο τῆς ζωώδους ἐπιθυμίας καταπαύει, ἐνῶ συνδεομένη ἡ ἐπιθυμία μέ τόν νόμο ἐσωτερικεύεται καί ἐξανθρωπίζεται.  Μέ προσανατολισμένη λοιπόν τήν ἐπιθυμία του ἀξιακά καί ὂχι πλέον στήν ἀποκλειστική ἱκανοποίηση τῶν ἐνστίκτων, ὁ ἂνθρωπος ὀφείλει νά ξέρει τί θέλει, ὁπότε διαμορφώνει προσωπικότητα μέ ἰδιαίτερες κλίσεις, ροπές καί δικές του ἐπιλογές οἱ ὁποῖες συνυφαίνουν τό κοινωνικό πλαίσιο. Τά ζῶα δέν ἒχουν κοινωνία καί στεροῦνται προσωπικότητας: τά καθορίζουν οἱ αἰσθήσεις· μᾶς προσδιορίζει ὁ νοῦς. Ὡς κοινωνικά ὂντα δέν εἲμαστε πρωτίστως ἐξωτερικά καθοριζόμενοι. Δημιουργοῦμε τίς συνθῆκες στίς ὁποῖες ὑπάρχουμε καί διαχειριζόμαστε τήν ἀναπροσανατολισμένη ἀξιακά ἐπιθυμία μας χάρη στήν ἀπαγόρευση τῆς αἱμομιξίας.  

  Τό ἐγχείρημα τοῦ Τοτέμ καί Ταμπού δέν ἒγινε ἐν κενῷ  Ὁ  Φρόυντ ἀντιλαμβανόταν πώς ἡ μετάβαση ἀπό τήν πατριά στήν κοινωνία ξεπερνοῦσε τήν σφαῖρα τοῦ  ἐμπειρικοῦ ἀτομικοῦ οἰδιποδείου καί ἡ θεμελίωση τῆς κοινωνίας ἀπαιτοῦσε κάτι πολύ πλατύτερο, τό ὁποῖο θά ἐκάλυπτε καί  κοινωνικοπολιτισμικά μορφώματα, ὃπου  ὁ ρόλος τοῦ πατέρα δέν θά ἦταν ὁ καταπιεστικός στίς ἢδη γνωστές μας κοινωνίες.

  Ἡ ἐπιστημονική ὑποστήριξη  τοῦ Τοτέμ καί Ταμπού ἦταν ἐπιβλητική γιά τήν στιγμή τῆς ἒκδοσής του, χωρίς αὐτό νά σημαίνει ὃτι θά ἒμενε στό ἀπυρόβλητο. Ὁ ἲδιος πάντως μιλάει γιά  «ὑπόθεση» ἐργασίας.  «Προσπάθησα νά  ἀποδείξω ὃτι τά πεπρωμένα τῆς ἀρχέγονης ὁρδῆς ἂφηναν ἀκατάλυτα ἲχνη στήν ἀνθρώπινη ἱστορία… Αὐτό εἶναι βέβαια μιά ὑπόθεση  ὃπως τόσες ἂλλες, μέ τίς ὁποῖες οἱ ἐρευνητές τῆς ἱστορίας προσπαθοῦν νά φωτίσουν τά σκοτάδια τῆς ἀρχέγονης ἐποχῆς».

  Ἡ ἐπιστημονική του  συμβολή παραμένει στήν θέση της -δηλαδή οἱ οἰδιπόδειες ἀπαγορεύσεις ὡς ἱδρυτικά γεγονότα  τῆς ἀνθρώπινης κοινωνίας.  Τό μεγάλο ἒγκλημα τῆς τοτεμικῆς κοινότητας ἦταν νά παραβιασθεῖ ἡ ἀπαγόρευση τῆς αἱμομιξίας, ἀπαγόρευση ἡ  ὁποία σώζει τήν ὑγεία καί τήν εὐστάθεια μιᾶς κοινωνίας.

  Γιά ἀρκετά χρόνια ἀκόμη δέν ὑπῆρχε στόν  ὁρίζοντα τίποτε ἀνατρεπτικό, ἓως ὃτου στά τέλη τῆς δεκαετίας οἱ κομβικές βιβλιογραφικές  του ἀναφορές ἂρχισαν νά δέχονται σοβαρά πλήγματα ἀπό τήν ἲδια τήν πρόοδο τῆς ἀνθρωπολογίας.       

  Ὃλοι οἱ ψυχαναλυτές, μέ πρῶτο τόν Τζόουνς, μᾶς προτείνουν νά διαβάσουμε τόν φροϋδικό ἀφήγημα ὡς μῦθο, καί ὂχι ὡς ἐπιστημονική ἀλήθεια. Ὁ Φρόυντ ἀντιλαμβάνεται καί ἀνακεφαλαιώνει στίς γραμμές τοῦ Τοτέμ καί Ταμπού τήν ἱστορία καί πιθανόν τά πεπρωμένα τῆς ἀνθρωπότητας  ὡς ἠθικό γεγονός, ὡς ἐκλογίκευση ἑνός ἐγκλήματος  μέ διπλῆ διάσταση καί σημασία, ἀφοῦ ἀποτελεῖ ταυτόχρονα ἱδρυτικό τραυματισμό καί ἐλευθερωτικό συμβάν, πένθος και γιορτή. Πρόκειται γιά ἀναφορά μέ δύο θεμελιώδεις παραμέτρους:  τήν πατροκτονία καί τήν ἀπαγόρευση τῆς αἱμομιξίας. Στό ἠθικό τοῦτο ἐπίπεδο μιλᾶμε γιά καινούργια διάσταση τῆς ὑπάρξεως τοῦ ἀνθρώπου. Δέν εἶναι πιά ζῶο ἁπλῶς βιολογικό, εἶναι κυρίως ἒλλογη ψυχική ὀντότητα καί μόνο ὡς ψυχική ὀντότητα μπορεῖ νά φανταστεῖ, νά τόν ἐνδιαφέρει ὁ Θεός. Τά ζῶα δέν ἒχουν Θεό· οἱ ἂνθρωποι μόνο ἒχουν Θεό.

  Πιό συγκεκριμένα, προφανῶς, ὡς Θεό δέν ἀναφέρομαι στόν ἀγαθό παππούλη πού παρακολουθεῖ τά ἐπί γῆς ἀτακτοῦντα δημιουργήματά του,  ἀλλά στήν συνάντηση τῆς προβολῆς τοῦ Τριαδικοῦ Πνεύματός Του μέ αὐτήν τοῦ δικοῦ μας, στό ἂπειρο  τῆς ἀγάπης Του, γιά νά Τόν δεξιωθοῦμε ἐν συνεχεία σάν ὁδηγητικό φῶς στήν περιπέτεια τοῦ δικοῦ μας ἒργου- τοῦ λόγου, τοῦ ἒρωτα, τοῦ πάθους, τοῦ πολιτισμοῦ.